Esse

Muzealizimi i qytetërimeve



I

Duke marrë parasysh se çdo vëzhgim vuan nga cilësitë individuale të vëzhguesit, pra, shpreh më shumë gjendjen e tij psikofizike se sa realitetin e soditur, propozoj që ndaj shënimeve të mia të mbahet një qëndrim ironik ose mosbesues.
Fakti se si ngulitet dhe dominon perceptimi i parë a priori mbi një qytet të cilin kurrë nuk e ke parë, mbetet i mistertë. Nuk e di si ka lindur perceptimi i parë për Vjenën, por mendoj se kanë qenë, me siguri, hartat shkollore, ndonjë libër historie e, sigurisht, një gravurë e shekullit XVI. Sipas po kësaj gravure, për vite të tëra e imagjinoja Vjenën të rrethuar nga turqit: një qytet me pallate të zymta, hijerënda, me kështjella dhe katedrale gotike, të rrethuar me mure deri buzë Danubit, kurse në anën tjetër, përmatanë lumit – çadrat e bardha ushtarake të otomanëve, mizëri, si kërpudha. Gjatë gjithë fëmijërisë e deri vonë mendoja pavullnetshëm se Vjenës i kanoset rreziku turk. Për çudi, asociacionet e mëvonshme që vinin si reminishenca leximesh, kurrë nuk qenë në gjendje ta likuidonin Rrethimin e Vjenës nga pavetëdija ime, aq sa dhe kur zbrita për herë të parë në aeroport, e kisha të vështirë ta shpërfillja këtë reminishencë arbitrare të fëmijërisë. Sepse as Vjena e Perandorive, as Vjena e muzikës, arkitekturës, filozofisë, psikanalizës, avangardës dhe modernizmit – Vjena e Muzilit, Brohut, Oto Vajningerit, Traklit, Vitgejnshtajnit, Kanetit etj., e madje as Vjena e muzeve, në njërin prej të cilëve ruhen armët e heroit kombëtar të shqiptarëve, Gjergj Kastriotit – Skënderbeut – nuk e sprapsën përfytyrimin tim infantil, se Vjena qe e rrethuar. Dhe më së pari, prej turqve. Në njëfarë mënyre, ashtu doli vërtet: ndër të tjerë, Vjena qe e rrethuar më shumë nga turqit. Ndryshe nga ata të sulltanëve, turqit e sotëm e kishin rrethuar Vjenën paqësisht: me restorante, me gjellë...

II

Gjendja ime psikofizike qysh mbrëmjen e parë të bujtjes në Vjenë la vulën e vet në përjetimin e vëzhgimeve. Për shkak të një inkorrektese të kompanisë serbe të fluturimeve “JAT”, sipas itinerarit Tiranë-Beograd-Vjenë, m’u desh të prisja tetë orë në aeroportin e kryeqytetit serb. Kësisoj humba shoferin, i cili, sipas marrëveshjes me fondacionin KulturKontakt, duhej të më priste në aeroportin vjenez në kohën e caktuar. Kjo vonesë e paparashikuar, vetëm sa më dha rast edhe njëherë tjetër të kuptoja ndryshimin thelbësor midis Lindjes dhe Perëndimit. Sjellja klasike e Lindjes është e përafërt gjithkund: në fillim të mashtrojnë me shpresë dhe duket sikur gjithçka do të shkojë mbarë, pastaj papritmas, objekti i synimit çuditërisht largohet, duke u bërë i pambërritshëm. Nga gjithë kjo histori e pakëndshme, dola me përpjekje të mëdha, duke bredhur tre orë në shi, në kërkim të adresës ku duhej të banoja. Shoferi që më solli nga aeroporti, më shumë me gjeste se sa me anglishten e çalë, tha: “Kërkoni diku këtu rrotull”. Me bagazhet në krahë, pa ditur asnjë fjalë gjermanisht, nën shiun e pandërprerë, përshkova gjer në muzg trotuaret e rrugicave që me fasadat dhe stilin e ndërtimeve qenë tmerrësisht të ngjashme me njëra-tjetrën. I përshkova ato trotuare me një hap solemnisht monoton, si një marsh i ngadaltë që s’ka të sosur, gjë që e përforconte akoma më shumë këngëzimi nën vete pavullnetshëm i Boleros së Ravelit. Kjo muzikë këmbëngulëse përsëritej e përsëritej bashkë me pamjet e rrugëve, fasadave dhe shiut që binte. Me pak fjalë, një variacion i Labirintit të Minotaurit. Ishte një djalosh turk që më nxori nga labirinti i rrugicave dhe epidemia e Boleros: rrugica e shumëkërkuar Bluttgasse kishte qenë dhimbshëm e thjesht 50 hapa larg – ndërsa i kisha rënë me orë të tëra rreth e rrotull. Më vonë kuptova se shoferi më kishte lënë në “Hundertwasser Haus”, thuajse ballë për ballë me rezidencën time. Interesante: si do t’i kishte vajtur vallë filli Odiseut po të kishte qenë në vendin tim?


III

Të nesërmen u gdhiva i sëmurë dhe përgjatë gjithë qëndrimit tim 45 ditor them se e kam parë Vjenën i larë në djersë.
Që në shëtitjet e para ndjeva se në këtë qytet kisha ardhur të vështroja të kaluarën, sepse e tashmja dhe e ardhmja thuajse janë të lidhura me një gravitet të pashmangshëm pikërisht nga e shkuara. E ardhmja këtu është veçse një projeksion i të shkuarës. Ajo është një zhvendosje e këndshikimit, gjithsesi të kthyer nga e shkuara. Kjo vihet re menjëherë vizualisht nga struktura arkitekturore e qytetit, si një formacion tekstor monoton me ndërtesat thuajse të një stili imperial, të ndërprerë rregullisht nga punktuacione kishash dhe katedralesh si pikëçuditëse. Shtizat e katedraleve gotike që therin qiellin, duken si ndoca gishta qortues që bëjnë apel për vetëpërmbajtje apo vullnet – vullnet i frymësisë mbi lëndoren. Ndërkaq, kambanoret baroke me trajtat e rrumbullta sikur fashisin me kundërvënien e tyre konfliktësinë majëprehtë gotike. Mbishtresimi i barokut është zbutja feminile e mashkullsisë gotike.
Duket sikur kambanat bien me të njëjtin ritëm duke e ndarë kohën me goditjet e tyre në periudha e gjysmëperiudha qysh nga Big Bangu i këtij qyteti, qysh në zanafillën mesjetare, kur embrioni i Vjenës, sikundër gjithë simotrat e saj europiane, u shfaq në fillim si formacion ndërtesash rreth e qark një tregu të madh.
Gjithçka tjetër e ndërtuar dhe e përsosur ka ardhur si impuls frymëzimi nga ky ritëm frymor që diktojnë kambanoret e katedraleve dhe – në radhë të parë – arkitektura, muzika, piktura e natyrisht, letërsia. Rëndësi ka arketipi që ka moduluar trajtat nga embrioni zanafillor deri tek qyteti modern. Ne mund ta përfytyrojmë në po këtë frymë një Vjenë të dhjetëfishuar apo qindfishuar, por kjo nuk do të na sillte asgjë të re, nëse e injorojmë postulatin marksist sipas të cilit Ndryshimi sasior sjell ndryshimin cilësor. Përkundrazi, për një Vjenë të rritur në po këtë frymë që ka, mund të thuhet, diç të ngjashme, siç mund të thuhet për përsëritjen e një teksti monoton, e pikërisht fjala parazitare: etj, etj., për thelbin e Vjenës mund të thuhet stilizueshëm: “I pari ishte arketipi”. Megjithëse qyteti mund të zgjerohet, ai mund të zgjerohet në trajtën e kryqit, - të atillë sikundër iu shfaq në antikitet Perandorit Konstantin, para ndërtimit të Konstandinopolit. Sipas bizantinologëve, ai nuk ishte kryq kristian, porse kryq i shtrirjes së qytetit, sipas modelit romak: magistrali qendror që kalon nga veriu në jug, i cili ndërpritet nga një tjetër magjistral i ngjashëm që kalon nga Perëndimi në Lindje. Kësisoj, qytetari i Perandorisë gjithmonë e di se ku gjendet në raport me metropolin. Habia vjeneze, megjithatë, qëndron diku tjetër: çdo zgjerim i qytetit në rrafshin horizontal, i padiktuar nga domosdoshmëri fizike, është formë hapësinore e vetëkonfirmimit, qoftë me shkas ndërtimin e Perandorisë, qoftë turizmit. Vjena i pasqyron të dyja këto: edhe si ish-Perandori, edhe si qendër pelegrinazhi për turistët e sotëm. Dhe zgjerimi i qytetit ka ardhur si pasojë e një intensiviteti të skajshëm estetik.


IV

Por Estetika - siç thotë në ligjëratën e tij të nobelit poeti Josif Brodskij – është nëna e Etikës. Unë e përfytyroj etikën vjeneze - sipas këtij postulati - të riprodhojë një estetikë edhe më të rafinuar ndër shekuj, e cila, nga ana e vet përcakton gjithëherë një etikë akoma më të rafinuar. Kemi një qark ku përsoset dhe gjenerohet shkalla e vlerave, gjersa në ditët e sotme Vjena, sikundër e pashë me sytë e mi, ka pësuar atë proces të fundëm estetizimi të stërholluar, sa është shndërruar tashmë në një ekspozitë të hapur. Vjena është muzeu në të cilin mbahet peng e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja e saj. Për këtë nuk është e nevojshme të përmendim këtu listën e pafund të muzeve, monumenteve, teatrove, sepse në mënyrën më gjithëpërfshirëse, duke nisur që nga arkitektura deri tek sheshet apo dyqanet e thjeshta, syri të ndesh një thukje, një kondensim, një prirje miniatureske për muzealizim. Ndoshta Vjena është qyteti ku muzealizimi i kohërave, historisë dhe shtresave kulturore shënon, më shumë se gjithkund në Europë, një proces të përfunduar. Në fushën gravitacionale të këtij muzealizimi bie absolutisht gjithçka, duke u shndërruar automatikisht në relikt. Vjena është më sak një mekanizëm adaptues i muzealizimit të ri, i albumit, koleksionit, herbariumit, i simbolizmit dhe valencës së vlerave. Edhe vetë kisha njëfarë përshtypjeje gjatë shëtitjeve të mia, bashkë me djersën e pashqitshme, se isha pjesë e përgjithshme e kësaj ngrirjeje kohërash dhe e fiksimit muzeal.
Ndërkaq, lëndën medituese e kisha para sysh çdo ditë: turma të pafundme vizitorësh e turistësh, duke nisur që nga “Hundertwasser Haus” e deri në skajet e fundme të qytetit, pa përjashtim të gjithë – europianë, latinoamerikanë, e sidomos sy trajtëbajame aziatësh – e shohin realitetin vjenez kryesisht nëpërmjet objektivëve të fotoaparatit. Gjithkund – europianë, kinezë, koreanë, japonezë – pozicionohen, buzëqeshin dhe përjetësohen nën blicet e atij momenti të pikëzuar, në sfondin e gjithçkaje që këtu është vertikale: statuja-fontanë-katedrale-muze.
Si duket, shumëkujt që vjen në Vjenë - “Kogito ergo sum”, ia lë vendin “Fotografia ergo sum”, duke u bërë pjesë e këtij muzealizimi universal, të paktën për disa momente dhe nëpërmjet fotove të tyre – me korrespondencë.